مقدمه - متل بز کاشانی
یکی از قصه‌هایی که در دوران کودکی بارها از زبان بزرگترها می‌شنیدم و هر بار از تکرار آن بیش از پیش لذت می‌بردم قصه بز کاشانی بود، که بعدها روایت‌های دیگر آن را تحت عنوان بز زنگوله پا از زنده یاد فضل‌الله مهتدی صبحی و دیگران مطالعه نموده ام.
ولی قدیمی ترین روایت که ضبط شده گویا مربوط به صادق_هدایت است که آن را در کتاب اوسانه آورده است.
کتاب متل‌ها و افسانه‌های ایرانی نیز که سید_احمد وکیلیان گردآوری نموده و یادداشت‌هایی همراه این روایت‌هاست، نشان میدهد نویسنده‌ی کتاب مذکور به منابع استاد انجوی شیرازی در مدتی که در رادیو فعالیت داشته‌اند دسترسی داشته است.
به گفته نویسنده (( ۱۵۲ روایت از متل بز زنگوله پا در گنجینه‌ی فرهنگ مردم موجود است که ۸ روایت آن مربوط به همدان است )).
امیدوارم روایت نهاوندی این قصه در این گنجینه موجود و ضبط شده باشد که این را هم بعید میبینم، زیرا که نویسنده به روایت‌هایی که با بقیه تفاوت‌هایی دارد اشاره نموده ولی به روایت نهاوندی این قصه که با بقیه تفاوت بسیار دارد هیچگونه اشاره‌ای نکرده است.
ضمناً متاسفانه تا به حال هم روایت نهاوندی این قصه در هیچ کجا به جز ( فرهنگان شماره ۴۲) چاپ و منتشر نگردیده است.
سوالی که در مورد این قصه همیشه ذهن مرا مشغول داشته این است که بز کاشانی چگونه وارد فرهنگ این دیار گردیده است؟ آیا نژاد خاصی از این حیوان اهلی در آن زمان بوده است؟
با توجه به اینکه در گویش نهاوندی کاشان، کاشُو و کاشانی (با یاء نسبت)، کاشی و پیشانی، پی‌شی‌نی تلفظ می‌شود، بنابراین بیت (منم منم بز کاشانی، دو شاخ دارم در پیشانی) خارج از معیار گویش نهاوندی است و این موضوع را متبادر می سازد که این قصه ضمن اینکه از فرهنگی دیگر وارد فرهنگ نهاوند شده، این بیت به دلیل موزون بودن دست نخورده باقی مانده و بقیه قسمت‌های آن تغییر یافته است و احتمال سوم اینکه هدف قافیه سازی بوده است.
یادآوری می شود گاهی راوی برای طولانی تر کردن قصه و سرگرمی بیشتر بچه‌ها بز کاشانی را بر بام تعداد بیشتری از حیوانات می‌برد یا گرگ را برای تغییر رنگ دم خود به دفعات بیشتر به دکان #رنگرزی می‌فرستاد و همچنین برای ملموس کردن و دلنشینی بیشتر آن از اسامی خاصی در قصه استفاده می کردند، مثلاً محل دعوای بز و گرگ را میدان_پای_قلعه ( پاقلا) که میدان قدیمی و معروفی در نهاوند است قرار می‌دادند و یا از اسامی سلمانی‌های معروف آن زمان مانند اوسا صفا و اوسا غفور و ... استفاده می‌کردند .
بز کاشانی
یه بُزِ کاشانی بی که چار تا بَچَه داشت وِ اِسمِ شَنگُل ، مَنگُل ، دَسَه پارو ، دَسَه جارو
یه روز بز کاشانی وِه بَچاش گُفد: شَنگُل ، مَنگُل ، دَسَه پارو ، دَسَه جارو ویرِتو با ، مَ مُخام بَرِم صَرا عَلِف وِه دِنو شیر وِه پِسو وِرَتو بیارِم
اَر کَسی آما دَر زَ ، دِیرا قِلانَ وِرَش واز نَکُنید
گرگ که حرفا بُزَ اَ پشتِ دیوار اِشنَفت ، نا تا بُز اَ خُنَه دِراما رَفد ری صَرا ، خوو که اَ چِش بُرِس ، اُسو رَفد و در زَ ،تَق تَق تَق !
بَچا هِنا کِردِن کیَه کیَه دَر مِزَنَه ؟
گُرگ صیاشَ عینِ صیا بُز کِرد و گُفدا: شَنگُل، مَنگُل ، دَسَه پارو ، دَسَه جارو دَرَ واز کنید که وِرَتو عَلِف وِه دِنو شیر وِه پِسو اِوِردَم .
بَچا گُفدِن: اَر تو راس مُوی دُمِتَ اَ لا دِیرا بَکو ایلا بِنیم چه رَینیَه ؟
گُرگ دُمِشَ اَ دَرزِ دِیرا کِرد اُلا ، بَچا تا دُمِ گرگَ دییِن گُفدِن پَه چَه ای هَمَه دووروو مُوی ؟ دُمِ تو بورَه دُمِ نِنَمُو رَینی دییَرَه
گرگ زی رَفد دُکُنِ رَینرَزی دُمِشَ کِرد مینِ خُمِی رَینِ سُرخ و آما دوآرَه دَر زَ ، تَق تَق تَق!
بَچا پُرسییِن کیَه دَر مِزَنَه ؟
گرگ گُفد: شَنگُل، مَنگُل ، دَسَه پارو ، دَسَه جارو دَرَ واز کنید که عَلِف وِه دِنو شیر وِه پِسو وِرَتو اِوِردَم.
بَچا گُفدِن: اَر تو راس مُوی دُمِتَ اَ لا دِیرا قِلا بَکو ایلا بِنِم چه رَینیَه ؟
گرگ دُمِشَ اَ لا دِیرا کِرد اُلا ، بَچا تا دُمِ گرگَ سِیل کِردِن گُفدِن اِی دوروگوو رَینِ دُمِ تو سُرخَه ، رَینِ دُمِ نِنِی ایما سیااَ
گرگ وِه دِو رَفد دُکُنِ رَینرَزی دُمِشَ سیا کِرد و آما هَنی دَر زَ ، تَق تَق تَق!
بَچا گُفدِن کیَه دَر مِزَنَه ؟ گرگ اَ پُشتِ در صیاشَ عینِ صیا بز کاشانی دِرارد و گُفد: شَنگُل، مَنگُل ، دَسَه پارو ، دَسَه جارو دَرَ واز کنید که عَلِف وِه دِنو شیر وِه پِسو وِرَتو اِوِردَم .
بَچا گُفدِن : اَر تو راس مُوی دُمِتَ اَ لا در بَکُو ایلا بِنِم چه رَینیَه ؟
گرگ دُمِشَ اَ لا دَر کِرد اُلا ، بَچا تا دُمَ دییِن که هَم رَینِ دُمِ نِنَه‌شونَه دِیرا قِلانَ زی وِرَش واز کِردِن .
گُرگَم پَرِس شَنگُل و مَنگُل گِرفد و خورد ، اَمُ دَسَه پارو و دَسَه جارو فِرار کِردِن و پُشتِ تاپو قام بییِن
ایوارَه که بز کاشانی اَ صَرا آما ، دی دِیرا قِلا چارِ چارطاقَه ، دِلِش اِفتا هوول و هِنا کِرد : شَنگُل مَنگُل ، دَسَه پارو ، دَسَه جارو کُجُنید ؟
بیایت که عَلِف وِه دِنو شیر وِه پِسو اِوِردَم .
دَسَه پارو و دَسَه جارو یَواشکی سَرِشُنَ اَ پُشتِ تاپو دِراوِردِن تا نِنَه‌شونَه دییِن وا گیروَه زاری دِرامان دَر . اِو حکایَتِ آمییَنِ گرگ و خوردنِ شَنگُل و مَنگُلَ وِرَش تَریف کِردِن .
بُزِ کاشانی که نِمِینِس خُنِی گرگ کُجُنَ اِفدا را . اَوَل رَفد سَرِ بُونِ رُوا ، دَس نا رِمِ رِم کِردَه . رُوا هِنا کِرد: کیَه کیَه رِمِ رِم مُکُنَه ؟ پُرِه کاسَه کَمولِ مَ خاک مُکُنَه ؟
بُز گُفد: مَنِم مَنِم بز کاشانی ، دو شاخ دارِم در پیشانی ، کی خوردَه شَنگُلِ مَ ؟ کی خوردَه مَنگُلِ مَ ؟ کی میا وِه جَینِ مَ ؟
رُوا گُفد: نَخوردَم شَنگُلِ تو ، نَخوردَم مَنگُلِ تو ، نِمیام وِه جَینِ تو.
بز کاشانی راشَ گِرِفد و رَفد سَرِ بُونِ خِرس شُرو کِرد رِمِ رِم کِردَه . خرس هِنا کِرد: کیَه کیَه رِمِ رِم مُکُنَه ؟ پُرِه کاسَه کَمولِ مَ خاک مُکُنَه ؟
بُز گُفد: مَنِم مَنِم بز کاشانی، دو شاخ دارِم در پیشانی، کی خوردَه شَنگُلِ مَ ؟ کی خوردَه مَنگُلِ مَ ؟ کی میا وِه جَینِ مَ ؟
خرس گُفد: نَخوردَم شَنگُلِ تو ، نَخوردَم مَنگُلِ تو ، نِمیام وِه جَینِ تو.
بز آخِرِش رَفد سَرِ بُونِ گرگ بِنا کِرد رِمِ رِم کِردَه ، گرگ گُفد: کیَه کیَه رِمِ رِم مُکُنَه ؟ پُرِ کاسَه کَمولِ مَ خاک مُکُنَه ؟
بُز گُفد: مَنِم مَنِم بز کاشانی، دو شاخ دارِم در پیشانی، کی خوردَه شَنگُلِ مَ ؟ کی خوردَه مَنگُلِ مَ ؟ کی میا وِه جَینِ مَ ؟
گرگ گُفد: مَ خوردَم شَنگُلِ تو ، مَ خوردَم مَنگُلِ تو ، مَ میام وِه جَینِ تو.
بز گُفد: کِی میای وا هَم جَین بَکُنیم ؟
گرگ گُفد: روز جُمَه مینِ مِیدُونِ شَر .
بز زی آما خونَه یه مَشگِی اَ کَرَه دوو پُر کِرد و بُرد وِرِه اوسا سَلمُنی، اِو وِشِش گُفد: ای شاخامَ خوو وِرَم تیزِش کو
اوسا مَشگِی دوونَ اِسا دَرِشَ واز کِرد دی دوو کَرِیِ خیلی خوئیَه ، شاخا بز کاشانیَ حِساوی وِرَش تیز کِرد.
گُرگَم اَ اولا یه اَمُنِی پَتی اِوِردا ، یه نُخُتی اِناخد مینِش اِو پُرِش کِرد اَ باد و بُرد داش دَسِ اوسا سَلمُنی و وِشِش گُفد: ای دِنُونامَ خوو تیز کو
اوسا اَمُنِیَ گِرِفد، تا دَرِشَ واز کِرد نُخُتِکَ اَمینِش پَرِس ، زَ یه چِشِ اوسانَ کور کِرد.
اوسا هیچ دُین نَکِرد، اَمُ اَ دِقِ دِلش گِرفد هَمِی دِنُونا گرگَ کَشی در وِجاشُ پَمَه کُنَه نا.
روز جُمَه صُزی ، گرگ و بز آمان مینِ مِیدو ری وِه ری هَم واسان که جَین بَکُنَن
گرگ یه دَف پَرِس گَردِنِ بزَ وا دِنو گِرفد، که تَمومِ دِنُوناش رِختِسِن مینِ دُنِش
بز گَردِنِشَ اَ دُنِ گرگ دِرِوِرد ، رَفد اُ دیر و وِه دِو آما وا شاخا تیزِش زَ گیِی گرگَ دِری
شَنگُل و مَنگُل اَ مینِ گیِی دِرِسِی گُرگ دِر آمان دَر و وا نِنَه‌شو اِفدان را رَفدِن خونَشو لا دَسَه پارو و دَسَه جارو ...
یه دَسِم گل یه دَسِم نرگس، داغِتَ نِینِم ای گلِم هَرگِس
نعمت معماریان - ۱۳۹۹/۱۲/۳